تورکلرده قوتسال حئیوانلار

بهاالدین اؤگل

کؤچورن: عباس ائلچین

تورکلرده قورد، اؤکوز، گئییک(مارال)، آت، آسلان، قارتال، بالیق، دوه، قاپلان، آیی، سامور" وس.حئیوانلار قوتسال ساییلمیشدیر. بو حئیوانلاردان بعضیلر "حئیوان آتا" اینانیشی ایچریسینده قوتسال وارلیقلار اولاراق دوشونولموش و جئشیدلی تورک بویلاری‌نین سویونون قایناغی اولان حئیوانلار اولاراق گؤرولموشدور.

گؤک‌تورک تؤره‌ییش دستانیندا گؤرولن قورد موتیوی، توغلار و بایراقلارین تپه‌سینده یئر آلما یولویلا بیر دؤولت سمبولو اولموشدور.(ص.115) بونون یانیندا قورد، باشچی و قورتاریجی ایشلَوینده ده قارشیمیزا چیخیر.

نادره (1792-1842)     

اۉزبېک کلاسیک شعریتی 

محبوبه قادراووا

کؤچورن: عباس ائلچین

 نادره (تخلصی؛ اسمی ماه‌لرآییم) (1792، اندیجان — 1842، قۉقان) — شاعره‌، معرفت‌پرور و دولت اربابی. «کامله» و «مکنونه» تخلصلری بیلن هم شعرلر یازگن. آته‌سی اندیجان حاکمی رحمان قولی بیی — مینگ قبیله‌سیدن، فرغانه‌ حکمداری عالمخان‌نینگ تاغه‌سی. عالمخان اوکه‌سی عمرخانگه مرغیلان حاکملیگینی بېره‌دی و اونی 1807 ییلده نادره‌گه اویلنتیره‌دی. نادره شو خاندانده شعر یازیشنی مشق قیله‌دی، شاعره‌ او‌یسی بیلن تنیشه‌دی، اونی معلمه صفتیده سرایگه تکلیف اېته‌دی. نادره‌‌نینگ تورموش یۉلداشی امیر عمرخان هم امیری تخلصیده ایجاد قیلگن.

1822 ییلده عمرخان وفات اېتیب، اونینگ اۉغلی، 14 یاشلی محمدعلیخان تختگه کۉتریلدی. لېکن دولتنی، اساساً، نادره‌‌نینگ اۉزی اداره‌ قیلدی. او مدنیت و صنعتنی رواجلنتیریشگه اینتیلدی. نادره‌‌‌نینگ زمانداشی قاضی عبدونبی خاتیف‌نینگ تماملنمه‌ی قالگن واقعه‌بند داستانیده نادره‌‌‌نینگ حیاتی و اجتماعی فعالیتی ایشانرلی دلیللر بیلن کۉرسَتیب بېریلگن: «اثر یازیشدن مقصدیم نادره‌‌‌نینگ عاقله، فهملی، علم و سۉزنینگ قدریگه یېته‌دیگن دانشمند عیال اېکنلیگینی کۉرسَتیشدیر...

 عمرخان وفاتیدن سۉنگ بو عفت صدفی‌نینگ اینجوسی کونلرنی حسرت-و فراق بیلن شو طریقه‌ اۉتیشینی ناشکرلیک دېب بیلدی. او گُلستاندېک چهارچمن باغیگه باریب، فرغانه‌، تاشکېنت، خۉجند، اندیجان و باشقه‌ شهرلردن فاضللر، عالملر، خطاطلر، نقاشلرنی اۉز خدمتیگه چقیرتیریب کېلدی». نادره بیر نېچه‌ کتابلرنی کۉچیرتیردی و شاعرلرنی ینگی-ینگی اثرلر یازیشگه تشویق قیلدی. شاعره‌ دېوانلرنینگ چیرایلی یازیلیشی، مقوا‌سی‌نینگ بېزه‌تیلیشینی اۉزی شخصاً کۉزدن کېچیریب تورگن. او یخشی ایشله‌گن کاتبلرگه طلا قلم، کوموش قلمدان بېریب، اولرنی «زرین قلم»لیک منصبیگه کۉترگن.

بیر ماهنی‌نین سیرّی

مؤلیف: حیکمت بابا اوغلو

"یئنی آذربایجان" قزئتی‌نین باش رئداکتورو

     "ساری گلین" ماهنیسینی دینله‌ین هر بیر آذربایجانلی اوچون بو ماهنی اولدوقجا دوغمادیر. اوّلا، اونا گؤره کی، ماهنی‌نین سؤزلری اوغوز تورکلری‌نین بایات بوْیونون یاراتدیغی ادبی اوسلوبدا، بایاتی ژانریندا یازیلیب. جمعیسی یئددی هئجادان عیبارت، اولدوقجا ساده وزنده یازیلمیش بو سؤزلر بایاتی ژانری‌نین بوتون موثبت کئیفییتلری، آخیجیلیغی، ساده‌لیگی، آیدین ایفاده طرزی و محض خالق دیلی ایله یازیلدیغی اوچون چوخ سئویلیر. بایاتی یالنیز تورکلره عایید بیر یارادیجیلیق نومونه‌سیدیر. بو اوسلوب عیراق تورکمنلری و آذربایجانلیلارین ان چوخ ایستیفاده ائتدیگی خالق یارادیجیلیغی نومونه‌سی اولماقلا باشقا هئچ بیر خالقین شیفاهی یارادیجیلیغیندا راست گلینمه‌ین بیر نومونه‌دیر. 
ماهنی‌نین اولدوقجا پوپولیارلیق قازانماسی‌نین و سئویلمه‌سی‌نین ایکینجی سببی ایسه اونون مضمونو ایله باغلیدیر. ماهنیدا بیر ناکام عئشق حئکایه‌سیندن بحث ائدیلیر و بو حئکایت اولدوقجا تاثیرلی سؤزلرله تصویر اولونور. ماهنینی چوخ سئودیرن اوچونجو جهت ایسه اونون مئلودییاسی‌نین یئنه خالق یارادیجیلیغی‌نین باشقا بیر نومونه‌سی اولان آشیق صنعتیندن قایناقلانماسیدیر.
ایلک باخیشدان هر نه قدر بو ماهنی‌نین آشیق هاوالاری ایله اویغونلوق تشکیل ائتمه‌دیگی تصوّورو یارانسا دا، ماهنییا دیقّتله قولاق آسدیقدا اونون مئلودییاسی‌نین آلت قاتلاریندان ان قدیم آشیق هاوالاریندان اولان "ایروان چوخورو"-نون ریتملری آیدین سئزیلیر. سانکی "ایروان چوخورو" هاواسی "ساری گلین"ده داها لنگ، داها آراملا، داها حزین و غملی شکیلده سسلنمکله بو عئشق حئکایتی‌نین بیتمه‌سینی ایسته‌میر، بو چاره‌سیز عئشقه یاس توتارجاسینا حزین-حزین اینیلده‌ییر. 
بس، تپه‌دن-دیرناغا ایستر سؤزلری، ایستر موسیقیسی و ایسترسه ده غملی مضمونو ایله تورک روحونون داشیییجیسی اولان بو ماهنییا نییه باشقالاری صاحیب چیخماغا چالیشیر؟! بو ماهنی‌نین گئرچک تاریخچه‌سی وارمی؟ وارسا نئجه‌دیر؟ آراشدیرمامیزدا بو سواللارا جاواب تاپماغا چالیشاجاغیق. 

آینور طالیبلی

تورک یوردو

سورما بانا کیمیم،‌ نه‌ییم..

باجاسی توتمه‌ین بیر ائو

اذان‌سیز بیر میناره‌ییم

دوشمانا یورد اولموش اولان...

قاراباغدا آچان چیچک

تبریزده‌کی تورک دیلی‌ییم

کرکوک‌ده‌کی تورکمنیم بن

ظولم ایچینده  اویغور تورکو...

 یاد ائلینده قیریمیم بن

تورکون آغلایان یوردویوم

قلبی قیریق تورک قیزی‌ییم...

قایناق: قیریم سسی

تورک دوشونجه‌سی‌نین عظمتلی آبیده‌سی 
آیتک ذاکیرقیزی (ممّدووا) 
فلسفه دوکتورو 

بوتون تورکلرین عئینی دیلده بیرلشه بیله‌جگینی ثوبوت ائدن آرقومئنت - “ترجومان” 

     تورک دونیاسی‌نین بؤیوک دوهاسی ایسماییل بَی قاسپیرالی (1851-1914) مدنییت تاریخینده میثیلسیز خیدمت گؤسترمیشدیر. اونون ناشیری اولدوغو، اون دوققوزنجو عصرین سونو–ییرمینجی عصرین اوّللرینده چاپدان چیخان “ترجومان” قزئتی تورک خالقلاری‌نین دوشونجه‌سینده عظمتلی یئر توتور. بو ایل آپرئل آییندا “ترجومان” قزئتی‌نین 135 ایللیگیدیر.
“ترجومان” قزئتینی ایسماییل بَی قاسپیرالی‌نین ان بؤیوک اثری آدلاندیران بؤیوک موتفکّیر یوسیف بَی آکچورا یازمیشدیر کی، “ترجومان” قزئتی اوتوز ایلدیر مسلگینی، فیکرینی اصلا دییشدیرمه‌دن، فاصیله‌سیز داوام ائدیر. “ترجومان” هر نوسخه‌سینده اؤز مسلگینی بئله ایفاده ائدیر: "تورک، تاتار، آذربایجان، کوُموُک، نوْقای، باشقیرد، اؤزبک، سارت، تارانچا، کاشغاری، تورکمن و سایر آدلارلا بیلینن تورک قؤوملری‌نین جومله‌سی آراسیندا یاییلمیش و معلوم اولان “ترجومان” ،موسلمانلار آراسیندا معاریفین اینتیشارینا و ایسلام مکتبلری‌نین ایصلاحینا چالیشیر. ساده و آچیق هر کس آنلایاجاق صورتده قلم ایشله‌دیر".
تورکییه‌‌نین گؤرکملی ایجتیماعی خادیمی ضیا گؤک‌آلپ میرزه فتعلی آخوندزاده‌نی و ایسماییل بَی قاسپیرالینی روسییادا یئتیشن ایکی بؤیوک تورکچو آدلاندیرمیشدیر. میرزه فتعلی آخوندزاده‌نین "آذربایجان تورکجه‌سینده یازدیغی اؤزونه‌مخصوص کومئدییالار، بوتون آوروپا دیللرینه چئوریلمیشدیر. قیریمدا “ترجومان” قزئتینی چیخاران ایسماییل بَی قاسپیرالی‌نین تورکچولوکده‌کی پرینسیپی "دیلده، دوشونجه‌ده و ایشده بیرلیک" ایدی “ترجومان” قزئتینی شیمال تورکلری آنلادیغی قدر شرق تورکلرییله غرب تورکلری ده آنلاردی. بوتون تورکلرین عئینی دیلده بیرلشه بیله‌جگینه، بو قزئتین وارلیغی جانلی بیر آرقومئنتدیر". 

ایتیریلمیش معاریف، یوخسا تورک سیویلیزاسییاسی؟! 

صلاح الدین خلیلوو

کؤچورن: عباس ائلچین

 (پروفئسور دوکتور س.فرئدئریک ستاررین "ایتیریلمیش معاریف" اثری حاقّیندا)

تاریخین مؤحتشم بیر دؤورو حاقیندا مونومئنتال اثر! 
صؤحبت پروفئسور.دوکتور. س.فرئدئریک ستاررین "Lost Enlightment" (ایتیریلمیش معاریف. مرکزی آسییا­‌نین قیزیل دؤورو: عرب ایستیلاسیندان تامئرلانا قدر) آدلی مونوقرافییاسیندان گئدیر. 

     بیر نئچه آی اوّل حؤرمتلی همکارلاریمدان بیری صؤحبت اسناسیندا تا‌نینمیش آمئریکا سییاستچیسی و کولتورولوقو فرئدئریک ستاررین یئنی کیتابینا موناسیبتیمی سوروشدو. منیم کیتابدان خبریم یوخ ایدی و همکاریم منه بو کیتابی موطلق اوخوماغی تؤوصییه ائتدی. مؤلیفین ده چوخ نوفوذلو آدام اولدوغونو دئدی. پروفئسور دوکتور فرئدئریک ستارر 3 آب‌ش پرئزیدئنتی‌نین روسییا و آوراسییا مسله‌لری اوزره موشاویری اولموش، دونیادا تا‌نینمیش موتخصیصدیر. اونون بو کیتابی ایسه کئچن ایل "پرینستون" نشریاتیندا نشر اولونوب و مشهور سییاستچیلر ف.فوکویاما، ه.کیسینجئر و س. کیتاب حاقیندا یوکسک فیکیر سؤیله‌ییبلر.

قدیم تورکلرده دؤولت مجلیسلری

موباریز عسگروو 
"میلّی مجلیس" ژورنالی‌نین باش رئداکتورونون موعاوینی

کؤچورن:عباس ائلچین

افسانه‌یه گؤره بوزقورد اوغوز خانا: "ائی اوغوز، آرتیق من اؤنده گئده‌جگم" - دئدی. اوغوز خان بو بوزقوردون آرخاسینجا گئده‌رک ژاپون دنیزیندن وولقا چایینا قدر اوزانان بؤیوک هون ایمپئرییاسینی قوردو. 

     قدیم دؤورلردن حؤکمدارلار تطبیق ائده‌جکلری قرارلاری جمعییته منیمستمک، الده اولوناجاق نتیجه‌لرین مسئولییتینی پایلاشماق، ان دوغرو اولا‌نینی ائتمک اوچون مصلحت آلماغا ائحتییاج دویموشلار. محض بو ائحتییاجدان دا هله قدیم دؤورلردن دؤولت ایداره ائتمه سیستئملرینده خوصوصی دؤولت قوروملاری‌نین - مجلیسلرین، شورالارین مؤوجود اولدوغونو گؤروروک. لاکین بو قبیلدن اولان قوروملار آراسیندا بیزی ان چوخ ماراقلاندیران جمعییتین داها گئنیش طبقه‌سی‌نین داخیل اولدوغو نوماینده‌لی ییغینجاقلاردیر. گونوموزون پارلامئنتلر سیستئمینه‌دک یوکسک اینکیشاف سویییه‌سینه چاتان بو قورومون کؤکو هم غرب، هم ده شرق جمعییتلرینده قدیم چاغلارا قدر اوزانیر بو یازیدا "قدیم پارلامئنت" روبریکاسیندا ایسه تاریخین موختلیف دؤورلرینده "قورولتای" ،"توی" آدلانان قدیم تورک دؤولت مجلیسلری باره‌ده صؤحبت آچاجاغیق. 

تورکلرده عاییله و قوهوملوق سیستئمی 
ایلاهه صادیقووا
     عاییله بوتون جمعییتلر اوچون ان اونیوئرسال اینستیتوت حساب اولونور. نسیل آرتیرمادان باشقا او بیر سیرا فونکسییالاری یئرینه یئتیریر کی، اونلار آراسیندا ایقتیصادی، بیرگه ایستئحصال و ایستئهلاک، سوسیاللاشمانین فونکسییالاری، اوشاقلارین مودافیعه‌سی، تربییه‌سی و تحصیلی، سئوگی، بیرگه واخت کئچیرمه و س. وار. بوتون بو خوصوصییتلری نظره آلاراق، عاییله‌یه آشاغیداکی تعریفی وئره بیلریک:

"عاییله - جمعییتین ایلکین سوسیاللاشما پروسئسینده یارانان، بشرییّتین داوامینی (نسیل آرتیمینی) تأمین ائدن سوسیال بیرلیکدیر. بو بیرلیگین عوضولری‌نین قارشیلیقلی موناسیبتلری خوصوصی قایدالارا سؤیکَنن بیولوژی، پسیخولوژی، ایقتیصادی، سوسیال، حوقوقی آسپئکتلره تابئع اولور و جمعییتده توپلانمیش مادّی و اخلاقی زنگینلیکلری نسیلدن-نسله اؤتورور" . 
     تورک خالقلاری آدریاتیک دنیزی ساهیللریندن چین سدّینه قدر بؤیوک بیر اراضیده مسکونلاشیبلار. نسیل و عاییله قدیم تورکلرین حیاتیندا اؤنملی رول اویناییردی. عنعنه‌وی عاییله‌ده سیخ قوهوملوق علاقه‌لری مؤوجوددور و اساس رولو عاییله‌سینه جاواب‌دئهلیک داشییان کیشی اویناییر. بو جور عاییله‌لرده آنا، آتا، اوشاقلار، ننه‌لر، بابالار، عمیلر، داییلار، خالالار و بیبیلر هامیسی بیرگه یاشاییر و بیرگه تصروفاتی بؤلوشورلر. 
     تورکلرده قوهوملوق علاقه‌لری‌نین دؤرد سویییه‌سی مؤوجود ایدی: نسیل (بوی)، بؤیوک عاییله (سوی)، تؤرکون (کیچیک آتا عاییله‌سی) و یئنی ائولنمیشلرین عاییله‌سی (بَرک). هر بیر تورک طایفاسی بیر نئچه نسیل و قبیله‌لردن عیبارت بویلارا بؤلونوردو. بو جور قودرتلی طایفالاردان بیری ده آذربایجانلیلارین عایید اولدوغو اوغوزلار ایدی. هر بیر اوغوز نسلی‌نین اؤزونون تمگه‌سی (دامغا، ایشاره)، اونقون (توتئم، گئرب) و بایراغی وار ایدی و هر بیر بوی اؤز تمگه‌سیله اونلارا مخصوص اولان حئیوانلاری، مالی، سیلاحلاری و س. دامغالاییردی (ایشاره‌له‌ییردی). هر بیر نسلین آدی سوی‌آدین ائکویوالئنتی کیمی چیخیش ائدیردی. آما آوروپالیلاردان فرقلی اولاراق نسلین آدی اینسانین آدیندان اول ایشله‌نیردی. مثلا، تورک خالقلاری‌نین اورتاق ائپوسو اولان "دده قورقود" داستانینداکی قهرمانین آدی سالوُر قازان دئیه چاغریلیردی، قازان سالور دئیه یوخ. بو دا اونون سالوُر نسلینه عایید اولدوغونو ایفاده ائدیردی. یعنی، سالوُر نسلیندن اولان قازان. تورکلر بو عنعنه‌ ایله نسلین نه قدر اؤنملی اولدوغونو گؤستریردیلر.

Tatar ataması (etnonimı)  xaqında berniçә süz

 HAYREDDİN SADIK GÜLEÇYÜZ

Tarixi maglumatlarga qaraganda, „Tatar“ borıñgı  zamannardan birle ber xalıq iseme  bulıp tora. Bu isem, berence bulıp, VIII-nçe gasırda,  Urta Aziәdәge Kük Törek imperiәse  qagannarı (dәwlәt başlıqları) tarafınnan Orhun hәm Yәnisәy yılgaları buylarına quyılgan  taş yazmalarda  „Utız  Tatar“ rәweşendә oçrıy. Annan soñ,  Uygur yazmalarında, „Tugız Tatar“ ataması telgә alına. Bu yazmalarga qaraganda, tugız-tatarlar 747-nçe yıldan soñ uygurlar belәn sugışıp algannar.

842-nçe yıldan başlap, „Tatar“ iseme, Ta-ta” rәweşendә,  Qıtay cıganaqlarında da oçrıy. Bu çıganaqlarga kürә,  ul waqıtlarda „Qara Tatar“ hәm „Aq Tatar“dip ike törle tatar xalqı bulgan. Qara-tatarlar bügenge Mongoliәneñ Qıtayga ciktәş urınnarında,  aq-tatarlar isә  Qıtaynıñ könbatış yaqlarında  yәşәgәnnәr. Qıtay cıganaqları әytüençә, aq tatarlar törki xalıq bulgannar hәm tugız qabilәdәn torgannar. (2)

XI-nçe gasırda Qaşgarlı Mәxmud  tarafınnan yazılgan „Diwan-ı Lugat it-Türk“  isemle  garәpçә-törkiçә süzlektә dә,  tatarlar  törki  xalıqlar  törkemenә kertelә. (3)  

قدیم تورکلرده - هونلاردا و گؤی‌تورکلرده تربییه

 پیرآلی علی‌یئو

کؤچورن: عباس ائلچین

      تورکلر ("تورک" سؤزونون معناسی "گوجلو" ،"مؤحکم" دئمکدیر) ائ.أ. 2. مین‌ایل‌لیگین اوّل‌لرینده قافقازدا، اورتا آسییادا، آلتای-سایان داغلاری‌‌نین شیمالی-غرب بولگه‌سینده، یئنی‌سئی چایی بویلاریندا یاشاییردیلار. تاریخ بویونجا بیر چوخ تورک دؤولتی قورولموشدور.

ایلک تورک دؤولتلریندن بیری هون ایمپئراتورلوغو اولموشدور. اونون ان قودرتلی دؤورو مئتئ خاقا‌‌نین حاکیمییت ایللرینه تصادوف ائدیر.

تورکلرده ائل، اوبایا، خالقا باغلیلیق یوکسک اولموشدور. عالیم­لرین دئدیگینه گؤره قدیم تورکلر - هونلار اؤزلرینی "قون" ،گون" آد­لاندیرمیشلار کی، بو دا "ائل-گون" ،"گون" ،"خالق" معنالاریندا ایشلنمیشدیر.

ائرامیزدان اول 2. عصرده مئیدانا گلن هونلار اؤز قونشولاری چین سلطنتینی و خوصوصیله تونق‌هو طایفالارینی قورخویا سالمیشدیر. هون دؤولتی‌‌نین ایلک باشچیسی تومئن خان اولموشدور کی، اوغلو مئتئ خان 209-جو ایلده اونون یئرینه کئچه‌رک اؤزونو ایمپئراتور آدلاندیرمیش و تورک آدینی بوتون دونیایا یایماق، تورک گوجونو بوتون عالمه تانیتماق ایسته‌میشدیر.

قدیم تورکلر اوشاقلارینی 3 اینام اوزرینده تربییه ائدیردیلر: طبیعت قوووه‌لرینه اینام؛ آت کولتو؛ گؤی تانرییا اینام (گؤی آللاهی). دئمه‌لی تورکلرده تک‌آللاهلیلیق ایسلامدان چوخ اول مؤوجود اولموشدور.